|
Od początku lat 90. minionego stulecia rośnie liczba
iniekcji podawanych do komory ciała szklistego (KCS). Ostatnie 10 lat można
określić jako „dekadę zastrzyków doszklistkowych”. Wiąże się to przede
wszystkim z wprowadzeniem do leczenia chorób siatkówki i naczyniówki nowych
substancji, głównie leków z grupy inhibitorów VEGF (śródbłonkowy naczyniowy
czynnik wzrostu). Należą do nich ranibizumab (Lucentis, Genetech), bevacizumab
(Avastin, Genetech) i pegaptanib (Macugen, OSI-Eye-
tech) (1-3). Steroidy, w tym octan triamcynolonu (OT), również stosuje się w
zastrzykach dogałkowych (4).
Podawanie leków do KCS może prowadzić do powikłań związanych z działaniem
ogólnym lub miejscowym danej substancji, a także z procedurą samej iniekcji.
Cel
Celem pracy jest omówienie skutków ubocznych, miejscowych i systemowych,
podawania do komory ciała szklistego zastrzyków z bevacizumabem, ranibizumabem,
pegaptanibem i triamcynolonem, które wykonywano w Klinice Okulistyki CMKP.
Materiał i metody
Badanie retrospektywne przeprowadzono w okresie od stycznia 2006 r. do lipca
2009 r. Podawane substancje obejmowały bevacizumab (Avastin), ranibizumab (Lucentis),
pegaptanib (Macugen), octan triamcynolonu (Kenalog). Do leczenia kwalifikowano
oczy z wysiękową postacią zwyrodnienia plamki związanego z wiekiem, makulopatią
cukrzycową, retinopatią cukrzycową proliferacyjną, obrzękiem plamki wtórnym do
zakrzepu żyły siatkówki, zapaleniem błony naczyniowej i z teleangiektazjami
okołodołkowymi, zespołem Irvine’a-Gassa i chorioretinopatią surowiczą. Z
analizy wyłączono iniekcje doszklistkowe z antybiotykami, SF6, powietrzem i
t-PA (tkankowy aktywator plazminogenu).
Wszystkie iniekcje wykonywano w sali operacyjnej zgodnie z obowiązującymi
zasadami, tj. 10% roztworem jodyny myto skórę wokół oka, zakładano sterylną
folię (opcjonalnie) i rozwórkę powiekową, stosowano znieczulenie kroplowe,
irygację worka spojówkowego 5% roztworem jodyny, lek do komory ciała szklistego
podawano przez część płaską ciała rzęskowego, tamponadę miejsca wkłucia
wykonano patyczkiem nasączonym jodyną, co zapobiega refluksowi substancji z
komory ciała szklistego, zastosowano ponowną irygację roztworem jodyny, podano
antybiotyk miejscowo, założono opatrunek jałowy. Wszyscy pacjenci po iniekcji
otrzymywali antybiotyk w kroplach (ofloksacynę lub lewofloksacynę) w dawce 4
razy dziennie przez 5 dni. Podanie antybiotyku przed zastrzykiem było zlecane w
grupie pacjentów otrzymujących ranibizumab i pegaptanib (według zaleceń lekarzy
prowadzących). Jedną godzinę po iniekcji u każdego pacjenta mierzono ciśnienie
wewnątrzgałkowe (c.w.).
Pacjenci, którzy otrzymali Kenalog, byli badani w 1. lub 2. dniu, w 7., 28.
dniu po zastrzyku, a następnie co 2 miesiące. Po zastrzykach leków Lucentis i
Macugen kontrole odbywały się w 1. lub 2. dniu po zastrzyku, a następnie co 4
tygodnie. Natomiast po iniekcjach preparatu Avastin pacjent zgłaszał się na
kontrole w 1. lub 2. dniu po zastrzyku, a następnie co 4-6 tygodni. W przypadku
pojawienia się jakichkolwiek powikłań pacjenci z każdej grupy byli badani
częściej, w zależności od stanu miejscowego oka i wysokości c.w.
Przeciwwskazaniami miejscowymi do podania leków były rozległy krwotok
podsiatkówkowy lub dogałkowy w przebiegu AMD, ostry stan zapalny oka, ciężkie
zapalenie brzegów powiek. Z grupy pacjentów, którym podawano inhibitory VEGF,
wykluczono osoby po przebytych w ciągu ostatnich 6 miesięcy zawale serca lub
udarze mózgu, a także kobiety ciężarne. Osoby obciążone schorzeniami
naczyniowymi musiały przedstawić zgodę lekarza prowadzącego na podanie
bevacizumabu.
Preparaty Kenalog i Avastin były podawane do komory ciała szklistego poza
wskazaniami rejestracyjnymi, tzw. off-label. Na stosowanie ich w chorobach
ocznych uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej CMKP.
Wyniki
Od stycznia 2006 r. do lipca 2009 r. wykonano 943 zastrzyki do komory ciała
szklistego. Podano 154 iniekcje z triamcynolonem (4 mg) 109 osobom (128 oczu),
560 iniekcji z bevacizumabem (1.25 mg) – 167 osobom (245 oczu), 220 iniekcji z
ranibizumabem (0,5 mg) – 66 osobom (108 oczu), 9 iniekcji z pegaptanibem (0,3
mg) – 4 osobom (4 oczu). W sumie 64 osoby otrzymały zastrzyki do obojga oczu.
Czas obserwacji wynosił od 5 do 47 miesięcy, najdłużej obserwowano pacjentów po
wstrzyknięciu Kenalogu i preparatu Avastin. Jednokrotnie podano zastrzyk 132
osobom, dwukrotnie – 71 osobom, a trzykrotnie – 54 osobom. Maksymalnie u
jednego pacjenta wykonano 12 iniekcji.
Najczęstszym powikłaniem było nastrzyknięcie spojówki w miejscu podania
iniekcji, odnotowano je w 36% przypadków (po 340 iniekcjach). Masywny krwotok
podspojówkowy był rzadko obserwowany: po 5 zastrzykach (0,5%) – 3 po iniekcji
triamcynolonu i 2 po bevacuzimabie. Podczas pierwszego badania kontrolnego 30%
pacjentów skarżyło się na pieczenie oka po zabiegu w dniu iniekcji.
Wzrostowi c.w. w okresie poiniekcyjnym zapobiegano, podając standardowo każdemu
pacjentowi 2 tabletki Diuramidu przed zastrzykiem. Wzrost ciśnienia ocznego
powyżej 21 mmHg, stwierdzany w 1. lub 2. dobie po iniekcji, odnotowano w grupie
osób otrzymujących inhibitory VEGF w 25 przypadkach (18 oczu, 5%), natomiast w
oczach, do których wstrzykiwano Kenalog, wystąpił w 35 przypadkach po zastrzyku
(30 oczu, 23,4%). Niektóre oczy wykazywały tendencję do zwyżek c.w. po każdej
iniekcji. Leczenie zachowawcze kroplami obniżającymi ciśnienie oczne pozwoliło
na jego unormowanie w ciągu miesiąca u pacjentów we wszystkich grupach.
Najdłuższy czas leczenia kroplami przeciwjaskrowymi wynosił 5 miesięcy – w
przypadku 4 pacjentów po iniekcji triamcynolonu. Osoby te już przed iniekcją
miały c.w. powyżej statystycznej granicy normy (22-24 mmHg), bez cech
neuropatii jaskrowej. Poza tym w 3 przypadkach rozpoznano jaskrę otwartego kąta
(2 oczu po OT i 1 oko po bevacizumabie) i wdrożono stałe leczenie kroplami
obniżającymi c.w.
Zapalenie błony naczyniowej przedniego odcinka odnotowano 16 razy (1,7% na 943
iniekcje) – po iniekcji bevacizumabu (11 razy, 5 oczu) i ranibizumabu (5 razy,
3 oczu). Ustąpiły one po leczeniu deksametazonem w kroplach w ciągu 7-10 dni.
Zapalenie błony naczyniowej odcinków oka – przedniego i tylnego – wystąpiło
osiem razy (0,8% na 943 iniekcje), w tym zapalenie wnętrza gałki ocznej
sterylne odnotowano w 4 przypadkach (0,4% na 943 iniekcje) (3 przypadki po
podaniu bevacizumabu i 1 przypadek po ranibizumabie), zapalenie
pseudoinfekcyjne – w 1 przypadku (0,1% na 943 iniekcje) (po iniekcji
triamcynolonu), natomiast w 3 oczach (0,3% na 943 iniekcje) objawy sugerowały
obecność zapalenia bakteryjnego (1 przypadek po iniekcji triamcynolonu i 2
przypadki po iniekcji bevacizumabu). U jednej pacjentki zapalenie sterylne
wystąpiło dwukrotnie (po każdej iniekcji bevacizumabu). Zapalenia sterylne były
leczone miejscowo steroidami (deksametazonem) przez 10-14 dni. Do 3 oczu z
podejrzeniem zapalenia bakteryjnego podano dwu- lub trzykrotnie antybiotyki do
komory ciała szklistego (wankomycynę + ceftazydym). W 2 oczach objawy zapalne
wycofały się w ciągu 7 dni, a wyniki posiewu ciała szklistego były ujemne.
Natomiast w jednym przypadku (po podaniu Kenalogu) posiew z ciała szklistego
wykazał obecność Staphylococcus epidermidis. Pomimo wykonania kolejnych
iniekcji doszklistkowych z antybiotykami i kilku witrektomii ostrość wzroku
spadła do poziomu światłopoczucia bez lokalizacji (wyjściowa ostrość wzroku do
dali V = 0,5 na tablicy Snellena).
W jednym przypadku (0,1%) doszło do krwotoku do komory ciała szklistego z
otworopochodnym odwarstwieniem siatkówki (po bevacizumabie u pacjenta z AMD).
Osiem tygodni po ostatnim podaniu bevacizumabu w jednym oku zaobserwowano
krwotoczne odwarstwienie siatkówki.
Rozwój lub progresję zaćmy odnotowano w sumie w 34 oczach. W grupie oczu po
zastrzyku z Kenalogu rozwój i postęp zaćmy jądrowej i zaćmy podtorebkowej
tylnej stwierdzono w obserwacji 2-letniej w 23,4% oczu (30 przypadków), z czego
10 oczu było poddane operacji usunięcia zaćmy. W grupie osób, którym podawano
iniekcje z inhibitorów VEGF, zanotowano 2 przypadki postępu zaćmy (0,6%). W 2
oczach doszło do rozwoju zaćmy jatrogennej na skutek uszkodzenia igłą soczewki
w trakcie zabiegu.
Z powikłań systemowych u jednej osoby, która otrzymała 2 iniekcje z
triamcynolonu, rozwinęła się niewydolność nerek jako powikłanie cukrzycy, 1
osoba z cukrzycą przebyła udar mózgu 2 miesiące po iniekcji bevacizumabu i 1
osoba z cukrzycą zmarła z powodu zawału serca 11 miesięcy po iniekcji
triamcynolonu.
Omówienie
Wprowadzenie do okulistyki nowych substancji z grupy inhibitorów VEGF
spowodowało, zwłaszcza w ostatnich 4-5 latach, wzrost liczby iniekcji
podawanych do komory ciała szklistego. Do najczęstszych poważnych powikłań
poiniekcyjnych należą: zapalenie przedniego lub/ i tylnego odcinka oka, wzrost
c.w. i rozwój zaćmy. W przeprowadzonej analizie retrospektywnej przedstawiliśmy
liczbę powikłań u naszych pacjentów.
Jednym z najczęstszych objawów ubocznych było nastrzyknięcie spojówki w miejscu
iniekcji, odnotowano je w 36% przypadków. W pojedynczych przypadkach po 5
iniekcjach (0,5%) doszło do rozwoju krwiaka podspojówkowego, który obejmował
maksymalnie 2 kwadranty spojówki gałkowej. Powikłania takie według różnych
autorów występują często. Wu i wsp. zaobserwowali pojawienie się krwotoczka
podspojówkowego w 838 przypadkach (19,5%) (2). Ladas i wsp. odnotowali
zaczerwienie w miejscu iniekcji w 64,75% przypadków (po 1295 iniekcjach) i
zwrócili uwagę, że krwiak podspojówkowy po zastrzyku częściej pojawia się u
osób zażywających kwas acetylosalicylowy (5). Skargi naszych pacjentów na
pieczenie oka po zabiegu w dniu iniekcji i w 1. lub 2. dobie obserwacji były
prawdopodobnie związane z drażniącym działaniem jodyny na nabłonek rogówki (5).
Poziom wzrostu c.w. zależał od rodzaju podawanego leku. Po wstrzyknięciu
inhibitorów VEGF przejściowy wzrost c.w. > 21 mmHg podczas pierwszego badania
kontrolnego odnotowano w 25 przypadkach (18 oczu, 5%), w ciągu miesiąca ustąpił
po leczeniu zachowawczym. Rosenfeld podaje skok c.w. jedną godzinę po podaniu
iniekcji w ok. 30% oczu (1). Pozostali badacze odnotowali przejściowy wzrost
c.w. jako rzadkie powikłanie wynoszące od 0% do 8,2% (1,5-8). Kahook i wsp.
opisali 6 przypadków długo utrzymującego się podwyższonego c.w. po iniekcji
bevacizumabu, z powodu którego wprowadzono krople przeciwjaskrowe, a w jednym
przypadku zastosowano leczenie operacyjne (trabekulektomię z mitomycyną) (9).
Jalil i wsp. sugerują, że bevacizumab może gromadzić się w kącie przesączania,
blokując siateczkę beleczkowania, co jest przyczyną skoków ciśnienia (10).
Prawdopodobieństwo długotrwałego wzrostu ciśnienia w oku jest wyższe u osób z
wcześniej rozpoznaną jaskrą (9).
W wielu pracach podkreśla się wpływ iniekcji octanu tramcynolonu na
utrzymywanie się podwyższonego ciśnienia ocznego (11-14). Nasze obserwacje
wskazują na niższy odsetek liczby pacjentów ze skokiem ciśnienia niż obserwacje
innych badaczy – wynosił on 23,4%. Jonas i Ciardella i wsp. podają wzrost c.w.
> 21 mmHg po podaniu OT w ok. 40% oczu (11,12), Chieh i wsp. – w 37% oczu (13),
Martidis i wsp. – w 36% oczu (14). Wzrost c.w. dobrze reaguje na leczenie
miejscowe i tylko w pojedynczych przypadkach wymagane jest przeprowadzenie
zabiegu filtracyjnego (11,15). W naszym badaniu wzrost c.w. po OT udało się
skutecznie obniżyć kroplami hipotensyjnymi u wszystkich pacjentów. Jonas
podaje, że zwyżkę ciśnienia częściej obserwowano u osób młodych, a obecność
jaskry nie predysponowała do poiniekcyjnych skoków c.w. Im wyższa ilość
podawanego steroidu, tym dłuższy okres utrzymywania się podwyższonego ciśnienia
w oku (4). Z kolei Cunningham i wsp. analizując zwyżki c.w. opisywane przez
różnych autorów, doszli do wniosku, że ich wystąpienie jest niezależne od
stosowanej dawki steroidu (16).
|
|
Odczyn zapalny w przednim odcinku oka, który pojawia się po
iniekcjach doszklistkowych z ranibizumabu i bevacizumabu, szybko wycofuje się
po miejscowym leczeniu kroplami steroidowymi, co również odnotowaliśmy w
powyżej opisywanych grupach pacjentów (1,2,5,8).
Zapalenie wnętrza gałki ocznej jest najpoważniejszym powikłaniem. Odczyn
zapalny ze strony ciała szklistego nie zawsze wskazuje na to, jaki typ
zapalenia rozwija się w oku po iniekcji – infekcyjny, sterylny (odpowiedź
immunologiczna oka na lek lub konserwanty) czy pseudoinfekcyjny (17). U naszych
pacjentów w 3 przypadkach podejrzewaliśmy bakteryjne zapalenie wnętrza gałki
ocznej. Do tych oczu podano antybiotyki doszklistkowo – w 2 przypadkach z
dobrym efektem terapeutycznym, natomiast jedno oko (po podaniu Kenalogu)
wymagało przeprowadzenia wielokrotnych zabiegów witrektomii z końcowym złym
wynikiem funkcjonalnym. Pacjenci z zapaleniem sterylnym nie zgłaszali podczas
badań kontrolnych żadnych dolegliwości ocznych, natomiast w ciele szklistym
obserwowano komórki zapalne na 2+ lub 3+. Ten typ zapalenia wycofywał się po
miejscowym zastosowaniu steroidów. W jednym oku rozwinęło się zapalenie
pseudoinfekcyjne w postaci pseudoroposteku w komorze przedniej złożonego z
cząsteczek Kenalogu. Należy przeprowadzić właściwe różnicowanie opisanych typów
zapalenia, tak aby nie wprowadzić zbyt późno leczenia, a jednocześnie żeby nie
zastosować zbyt szybko leczenia inwazyjnego, któremu również mogą towarzyszyć
różne powikłania (18).
Zapalenie bakteryjne związane z penetracją gałki ocznej jest wynikiem
przemieszczenia flory bakteryjnej powierzchni oka i przydatków do wnętrza oka.
Pewne stany, tj. noszenie soczewek kontaktowych, immunosupresja, cukrzyca,
infekcje górnych dróg oddechowych czy zapalenie brzegów powiek, predysponują do
rozwoju zapalenia wnętrza oka. Bakterie hodowane z biopsji ciała szklistego są
genetycznie identyczne jak te, które są izolowane ze spojówki, powiek i nosa
(19). Dlatego tak ważne jest sterylne podawanie leku. Jednakże niektórzy
autorzy dokumentują taką samą liczbę zapaleń wnętrza gałki ocznej po
zastrzykach wykonywanych w warunkach ambulatoryjnych jak po procedurze
wykonywanej w sali operacyjnej (5,20,21).
Odsetek zapaleń infekcyjnych po iniekcjach z inhibitorów VEGF jest niski i
wynosi: w badaniu VISION – 1,3% (12/ 7545 iniekcje pegaptanibu), MARINA – 0,05%
(5/ 10443 iniekcji ranibizumabu), PIER – 0% (185 iniekcji ranibizumabu),
PACORES – 0,16% (7/ 4303 iniekcje bevacizumabu) (1-3,8). W innych pracach
Fintak i wsp. zaobserwowali zapalenia w 0,02% przypadków (4/ 26905 iniekcji
bevacizumabu i ranibizumabu), Pili i wsp. – 0,03% (3/ 10254 iniekcji bevaci-,
ranibizumabu, pegaptanibu), Diago i wsp. – 0,08% (3/ 3875 iniekcji bevaci-,
ranibizumabu, pegaptanibu), Mason i wsp. – 0,02% (1/ 5233 iniekcji bevacizumabu),
Fung i wsp. – 0,01% (1/ 7113 iniekcji bevacizumabu) (7,20-23). W naszym badaniu
odnotowaliśmy 2 przypadki podejrzane o wystąpienie endoftalmitu infekcyjnego
(0,2%) po wstrzyknięciu bevacizumabu.
Jager i wsp. przeanalizowali piśmiennictwo dostępne w bazie medycznej PubMed i
doszli do wniosku, że odsetek wszystkich typów zapaleń wnętrza gałki ocznej po
iniekcjach steroidów jest mniejszy niż po lekach przeciwwirusowych, ale jest
większy w porównaniu do np. iniekcji gazów czy inhibitorów VEGF (17). Wynosi on
1,4%, w tym odsetek zapaleń bakteryjnych (po wykluczeniu sterylnych) stanowi
0,6% (17). W naszym badaniu odnotowaliśmy jeden taki przypadek na 154 iniekcje
Kenalogu (1,8%). Wyższy odsetek posteroidowych endoftalmitów może się wiązać z
wytworzeniem lokalnej immunosupresji we wnętrzu oka (19).
Zapalenia sterylne, określane również jako zapalenie błony naczyniowej tylnego
odcinka, po lekach blokujących VEGF i steroidach pojawiają się dosyć często. Są
one odpowiedzią immunologiczną tkanek oka na podany lek lub konserwanty. Ladas
i wsp. (5) odnotowali taki typ zapalenia w 0,4% przypadków (po bevaci-,
ranibizumabie), Wu i wsp. (2) – w 0,09% (po bevacizumabie), Jonas i wsp. (24) –
0,04% (po bevacizumabie), Roth i wsp. (18) – 0,6% (po OT), a w badaniu MARINA –
0,06% (po ranibizumabie) (1). Powyżej przytoczony odsetek zapaleń nie odbiega
od naszych wyników – 0,4%.
Większość autorów stwierdza nieznaczny wpływ inhibitorów VEGF na progresję
zaćmy. Fung i wsp. w pracy, której celem było przedstawienie powikłań po
podaniu preparatu Avastin, zebranych w ankiecie internetowej z udziałem lekarzy
z 12 krajów, donoszą o jednym przypadku rozwoju zaćmy (0,01%) (7). Zaćmy
jatrogenne zdarzają się w 0-0,7% oczu (1,3,5,7). U naszych pacjentów postęp
zaćmy po podaży inhibitorów VEGF odnotowano w 2 przypadkach (0,6%), a zaćmę
jatrogenną również w 2 oczach (0,6%). Iniekcje steroidów mogą mieć większy
wpływ na rozwój i progresje zaćmy. Jonas i wsp. donoszą, że po doszklistkowym
zastosowaniu wyższych dawek octanu triamcynolonu (20 mg) usunięto zaćmę w 13,9%
przypadków, a podanie doszklistkowe wyższych dawek OT u osób starszych prowadzi
do rozwoju zaćmy w 15-20% oczu w ciągu jednego roku od iniekcji (25). Gillies
podaje, że w 54% oczu wykonano zabieg usunięcia zaćmy indukowanej
triamcynolonem (15). Z naszych obserwacji wynika, że posteroidowy rozwój zaćmy
jest częstym powikłaniem i wynosi 23,4% w ciągu 2 lat, z czego 33,3% oczu
wymagało przeprowadzenia zabiegu operacyjnego.
Pozostałe powikłania, tj. odwarstwienie siatkówki i krwotok do komory ciała
szklistego, występują rzadko i wynoszą od 0% do 0,6% (1-3,5,7,24).
Poważne powikłania systemowe w naszym badaniu wystąpiły u 3 osób chorujących na
cukrzycę. W dużych badaniach nad inhibitorami VEGF rzadko dokumentowano
powikłania w postaci zawału serca, incydenty mózgowo-naczyniowe, tętniak,
wzrost ciśnienia tętniczego, zakrzepicę (1-3,7), częstość ich występowania nie
była większa niż w grupie placebo.
Wnioski
Wielokrotne iniekcje z bevacizumabu, ranibizumabu, octanu triamcynolonu i
pegaptanibu są bezpieczne i dobrze tolerowane. Najczęstsze powikłanie stanowią:
zaczerwienienie w miejscu zastrzyku, wzrost ciśnienia wewnątrzgałkowego, a
także rozwój i progresja zaćmy. Dwa ostatnie powikłania występują częściej po
zastrzyku z preparatem Kenalog. Poważne powikłania w postaci infekcyjnego
zapalenia wnętrza gałki ocznej są rzadkie, ale mogą doprowadzić do znacznego
pogorszenia ostrości wzroku.
Fragmenty pracy zostały przedstawione na XXIX
Sympozjonie Retinologicznym (Gdańsk, 16-18.04.2009).
Piśmiennictwo:
1. Rosenfeld PJ, Brown DM, Heier JS et al. MARINA study group: Ranibizumab for
neovascular age-related macular degeneration. N Engl J Med 2006, 355,
1419-1431.
2. Wu L, Martinez-Castellanos MA, Quiroz-Mercado H et al.: Twelve-month safety
of intravitreal injections of bevacizumab (Avastin): results of the
Pan-American Collaborative Retina Study Group (PACORES). Graefes Arch Clin Exp
Ophthalmol 2008, 246, 81-87.
3. Gragoudas ES, Adamis AP, Cunningham ET Jr, Feinsod M, Guyer DR: VEGF
inhibition study in ocular neovascularization clinical trial group. Pegaptanib
for neovascular age-related macular degeneration. N Engl J Med 2004, 35,
2805-2816.
4. Jonas JB: Intravitreal triamcinolone acetonide: a change in a paradigm.
Ophthalmic Res 2006, 38, 218-245.
5. Ladas ID, Karagiannis DA, Rouvas AA, Kotsolis AI, Liotsou A, Vergados I:
Safety of repeat intravitreal injections of bevacizumab versus ranibizumab: our
experience after 2000 injections. Retina 2009, 29, 313-318.
6. Arevalo JF, Fromow-Guerra J, Quiroz-Mercado H, Sanchez JG et al.: Primary
intravitreal bevacizumab (Avastin) for diabetic macular edema. Results from the
Pan-American Collaborative Retina Study Group at 6-month follow-up.
Ophthalmology 2007, 114, 743-750.
7. Fung AE, Rosenfeld PJ, Reichel E: The international intravitreal bevacizumab
safety survey: using the internet to assess drug safety worldwide. Br J
Ophthamol 2006, 90, 1344-1349.
8. Regillo CD, Brown DM, Abraham P et al.: Randomized, double-masked,
sham-controlled trial of ranibizumab for neovascular age-related macular
degeneration: PIER Study year 1. Am J Ophthalmol 2008, 145, 239-248.
9. Kahook MY, Kimura AE, Wong LJ, Ammar DA, Maycotte MA, Mandava N: Sustained
elevation in intraocular pressure associated with intravitreal bevacizumab
injections. Ophthalmic Surg Lasers Imaging 2009, 40, 293-295.
10. Jalil A, Fenerty C, Charles S: Intravitreal bevacizumab (Avastin) causing
acute glaucoma: an reported complication. Eye 2007, 21, 1541.
11. Jonas JB, Degenring RF, Kreissig I, Akkoyun I, Kamppeter BA: Intraocular
pressure elevation after intravitreal triamcinolone acetonide injection.
Ophthalmology 2005, 112, 593-598.
12. Ciardella AP, Klancnik J, Schiff W et al.: Intravitreal triamcinolone for
the treatment of refractory diabetic macular edema with hard exudates: an
optical coherence tomography study. Br J Ophthalmol 2004, 88, 1131-1136.
13. Chieh JJ, Roth DB, Liu M, Belmont J, Nelson M, Regillo C, Martidis A:
Intravitreal triamcinolone acetonide for diabetic macular edema. Retina 2005,
25, 828-834.
14. Martidis A, Duker JS, Greenberg PB et al.: Intravitreal triamcinolone for
refractory macular edema. Ophthalmology 2000, 109, 920-927.
15. Gillies MC, Sutter FK, Simpson JM et al.: Intravitreal triamcinolone for
refractory diabetic macular edema: two year results of a double-masked,
placebo-controlled randomized clinical trial. Ophthalmology 2006, 113,
1533-1538.
16. Cunningham MA, Edelman JL, Kaushal S: Intravitreal steroids for macular
edema: the past, the present and the future. Surv Ophthalmol 2008, 53, 139-149.
17. Jager RD, Aiello P, Patel SC, Cunningham ET: Risks of intravitreous
injection: a comprehensive review. Retina 2004, 24, 676- -698.
18. Roth DB, Chieh J, Spirn MJ, Green SN, Yarian DL, Chaudhry NA: Noninfectious
endophthalmitis associated with intravitreal triamcinolone injection. Arch
Ophthalmol 2003, 121, 1279- -1282.
19. Ta CN: Minimizing risk of endophthalmitis following intravitreuous
injections. Retina 2004, 24, 699-705.
20. Diago T, McCannel CA, Bakri SJ, Pulido JS, Edwards AO, Pach JM: Infectious
endophthalmitis after intravitreal injection of antiangiogenic agents. Retina
2009, 29, 601-605.
21. Pilli S, Kotsolis A, Spaide RF, Slakter J, Freund KB, Sorenson J, Klancnik
J, Cooney M: Endophthalmitis associated with intravitreal anti-vascular
endothelial growth factor therapy injection in an office setting. Am J
Ophthalmol 2008, 145, 879-882.
22. Fintak DR, Shah GK, Blinder KJ, Regillo CD, Pollack J, Heier JS, Hollands
H, Sharma S: Incidence of endophthalmitis related to intravitreal injection of
bevacizumab and ranibizumab. Retina 2008, 28, 1395-1399.
23. Mason JO 3rd, White MF, Feist RM, Thomley ML, Albert MA, Persaud TO, Yunker
JJ, Vail RS: Incidence of acute onset endophthalmitis following intravitreal
bevacizumab (Avastin) injection. Retina 2008, 28, 564-567.
24. Jonas JB, Spandau UH, Schlichtenbrede F: Shor-term complications of
intravitreal injections of triamcinolone and bevacizumab. Eye 2008, 22,
590-591.
25. Jonas JB, Degenring RF, Vossmerbaeumer U, Kamppeter BA: Frequency of
cataract surgery after intravitreal injection of high-dosage triamcinolone
acetonide. Eur J Ophthalmol 2005, 15, 462-464.
26. Gillies MC, Kuzniarz M, Craig J et al.: Intravitreal triamcinolone-induced
elevated intraocular pressure is associated with the development of posterior
subcapsular cataract. Ophthalmology 2005, 112, 139-143. Praca
wpłynęła do Redakcji 05.10.2010 r. (1252)
Zakwalifikowano do druku 30.03.2011 r.
|
|